“พ่อขุนผาเมือง” ปรากฏชื่อในหลักศิลาจารึกสุโขทัยหลักที่ 2 ซึ่งจารึกอยู่ที่วัดศรีชุม ท่านทรงเป็นโอรสพ่อขุนนาวนำถุม ผู้ครองเมืองราด
กษัตริย์ขอมยกพระราชธิดาคือพระนางสิงขรเทวีให้อภิเษกสมรสด้วย พระราชทานนามสถาปนาเป็น กมรเต็งอัญศรีอินทรบดินทราทิตย์ และพระราชทานพระขรรค์ไชยศรี เป็นเครื่องราชกกุธภัณฑ์ ต่อมาพระองค์ร่วมกับพ่อขุนบางกลางหาว ยึดเมืองสุโขทัยคืนจากขอมสมาสโขลญลำพง ทรงยกพ่อขุนบางกลางหาวเป็นกษัตริย์ พร้อมทั้งยกตำแหน่ง กมรเต็งอัญศรีอินทรบดินทราทิตย์ อันเป็นการอภิเษกพระสหายให้เป็นกษัตริย์สุโขทัย หลักฐานทางประวัติศาสตร์ไทยไม่ได้ระบุว่า เมืองราด อยู่บริเวณใด แต่อย่างไงก็ตาม ชาวเพชรบูรณ์ก็ยังสำนึกในคุณงามความดีของพ่อขุนผาเมืองที่มีต่อชาวไทยอยู่ ท่านเป็นผู้กอบกู้อิสรภาพกรุงสุโขทัยจากขอม ท่านเสียสละโดยไม่เห็นแก่ลาภยศ อำนาจ โดยการเสียสละให้พ่อขุนบางกลางหาวเป็นกษัตริย์ครองกรุงสุโขทัยแทน โดยวีรกรรมนี้ ชาวเพชรบูรณ์จึงพร้อมใจกันสร้างอนุสาวรีย์พ่อขุนผาเมืองขึ้นมา เพื่อจะได้ลำลึกถึงคุณงามความดีของพระองค์
เรื่องเล่าพ่อขุนผาเมือง
เป็นวีรกษัตริย์ที่สำคัญพระองค์หนึ่งที่มีบทบาทในการกู้แผ่นดินสยาม จนสามารถตั้งกรุงสุโขทัยให้เป็นอาณาจักรของคนไทยได้ และก็มีกษัตริย์ปกครองเป็นปึกแผ่น คือ ขุนผาเมือง เป็นพระราชโอรสของพ่อขุนศรีนาวนำถมที่เป็นกษัตริย์คนแรกของเมืองสุโขทัย และเมื่อพ่อขุนศรีนาวนำถมสิ้นพระชนม์ลง ขอมสบาดโขลญลำพงก็ได้บุกยึดเมืองสุโขทัยเป็นของตน
อนุสาวรีย์พ่อขุนผาเมือง http://3.bp.blogspot.com
พ่อขุนผาเมือง จึงร่วมกับพ่อขุนบางกลางหาว เพื่อต่อสู้กับกองทัพของขอมจนได้ชัยชนะ เมื่อได้ชัยชนะพ่อขุนผาเมืองไม่ได้หวังอะไรในลาภ ยศ จึงอันเชิญให้ พ่อขุนบางกลางหาว เป็นปฐมกษัตริย์ และต่อมาให้ทรงพระนามว่า พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ทั้ง ๆ ที่พ่อขุนผาเมืองนั้นก็มีสิทธิในการเป็นกษัตริย์ครองกรุงสุโขทัยอย่างสมบูรณ์
